ВІДОМОСТІ З ІСТОРІЇ УКРАЇНИ ПЕРІОДУ ПРУТСЬКОЇ ВІЙНИ В ОСМАНСЬКО-ТУРЕЦЬКИХ АРХІВНИХ ДОКУМЕНТАХ
##plugins.themes.bootstrap3.article.main##
##plugins.themes.bootstrap3.article.sidebar##
Ф. Ґ. Туранли
Анотація
У статті досліджується історія України першої чверті XVIII століття періоду Прутської війни згідно з відомостями з османсько-турецьких писемних джерел. Розглядаються причини цієї війни, а саме поразка війська Карла XII та козацького війська гетьмана Івана Мазепи в Полтавській битві, яка значно ускладнила становище як шведського правителя Карла XII, так і українського гетьмана Івана Мазепи. Задля уникнення загрози потрапити в полон зазначені очільники мали емігрувати до Османської імперії. У вказаних вище досліджених нами писемних джерелах зафіксовані відомості, які свідчать про те, що уряд Високої Порти надавав великого значення місту Хотину як стратегічно важливому об’єкту системи оборони північного кордону своєї держави, зокрема з метою встановлення контролю над українськими землями, звільненими від окупації Московського царства. У роботі також проаналізовано “українське питання” в контексті військово-політичних стосунків між Османською імперією та Україною під час правління гетьмана Пилипа Орлика.
Як цитувати
##plugins.themes.bootstrap3.article.details##
Історія України, османсько-турецькі архіви, Прутська війна
Андреев А. Р. История Крыма: краткое описание прошлого Крымского полуострова. Москва, 1997.
Антоновичъ Владиміръ. Содержаніе актовъ объ околичной шляхтh // Архивъ Юго-Западной Россіи, издаваемый Временною комиссіею для разбора древнихъ актовъ, височайше учрежденною при Кіевскомъ, Подольскомъ и Волынскомъ генералъ-губернаторh. Часть четвертая. Акты о происхожденіи шляхетскихъ родовъ въ Юго-Западной Россіи. Томъ І. Кіевъ, 1867.
Добржанський О., Макар Ю., Масан О. Хотинщина: історичний нарис. Чернівці, 2002.
Новичев А. Д. Турция: краткая история. Москва, 1965.
Оглоблин Олександр. Гетьман Іван Мазепа та його доба / Ред. Любомир Винар, упор. Ігор Гирич, Алла Атаманенко. 2-е вид. доп. Нью-Йорк – Київ – Львів – Париж – Торонто, 2001.
Пріцак Омелян. Один чи два договори Пилипа Орлика з Туреччиною на початку другого десятиліття вісімнадцятого століття? // Український археографічний щорічник. Вип. І. Київ, 1992.
Середа А. Силистренко-Очаковският еялет през XVIII – нач. на XIX в.: Административно-териториално устройство, селища и население в Северозападното Приченеморие. София, 2009.
Туранли Ф. Ґ. “Українське питання” в Карловецькому договорі (1699 р.): турецька ретроспекція // Східний світ, 2012, № 3.
Туранли Ф. Історія Хотина за даними турецьких джерел // Роль націй і народів у формуванні історико-культурної спадщини Хотинщини. Матеріали Міжнародної наукової конференції. Чернівці, 2003.
Финкель К. История Османской империи: Видение Османа / Пер. с англ. Москва, 2010.
Челеби, Эвлия. Книга Путешествия / Извлечения из сочинения турецкого путешественника XVII века / Перевод и комментарии. Вып. І. Земли Молдавии и Украины. Москва, 1961.
Яворницький Д. І. Історія запорозьких козаків / Пер. з рос. Т. 3. Львів, 1992.
BOA, Bab-ı Defteri Başmuhasebe Kalemi Defterleri (D. BŞM. BNE). Nu.: 15895. Hotin kalesinin tamire muhtaç kısımları hakkında Hotin kadısı Mehmet Efendi tarafından hazırlanan keşif Defterleri. Hicri: 1166 / Milâdî: 1752.
BOA, Cevdet Tasnifi Hariciye Vesikaları. Nu.: 3851. Hicrî: 1134, 25 Şaban / Milâdî: 1722, 10 Haziran.
BOA, Cevdet Tasnifi Hariciye Vesikaları. Nu.: 3886. Hicrî: 1147, 24 Muharrem / Milâdî: 1734, 26 Haziran.
BOA, D. BŞM. BNE. Nu.: 15918. Hotin Kalesi’nin tamire muhtaç mahallerinin keşfini, amele, neccaran ücretlerim satın alınan kereste, mühimmat vesairenin masrafının gösterir defter. Hicri: 1166 / Milâdî: 1752.
BOA, D. BŞM. BNE. Nu.: 15959. Hotin Kalesinde tamire muhtaç olan bina ve yerlerin tamir ve tecdidi ile ertesi yıla bakiye kalan tamire muhtaç mahallerin masraf Defterleri. Hicri: 1179 / Milâdî: 1765.
BOA, D. BŞM. BNE. Nu.: 16001. Hotin Kalesinin tamiri gereken mahallerinin keşf Defterleri. Hicri: 1191 / Milâdî: 1777.
BOA, D. BŞM. BNE. Nu.: 16012. Hotin Kalesindeki bazı mahallerin tamiri için yapılan keşif ve masraf Defterleri. Hicri: 1194–1196 / Milâdî: 1780–1782.
BOA, D. BŞM. BNE. Nu.: 16014. Hotin Kalesinin tamir ve inşasında çalışan amelelerin yevmiyeleriyle satın alınan ham demir kereste gibi malzeme için verilen meblağı gösterir defter. Hicri: 1194–1196 / Milâdî: 1780–1782.
BOA, D. BŞM. BNE. Nu.: 16485. Hotin Kalesinin tamir ve inşası gereken mahallerin keşif ve muayenesini gösterir defter. Hicri: 1192 / Milâdî: 1778.
BOA, D. BŞM. BNE. Nu.: 16502. Hotin Kalesindeki yeniçeri kışlakları su kuyusu ile sair mahallerin tamir ve inşası ile ilgili kayıtları havi defter. Tarihsiz.
BOA, Hatt-ı Hümâyûn. Nu.: 9807. Hotin Defterdarı ve Bina Emini Osman Ağa’nın Hotin Kalesi’nin tamiri için yapıp gönderdiği resmin arzolunduğuna dair. Hicri: 1210 / Milâdî: 1795.
BOA, Hatt-ı Hümâyûn. Nu.: 56666. Hotin Kalesi Bina Emini Osman Efendi tarafından inşa ve tamir olunan binalar dışında tamire muhtaç olan mahallerin keşif bedeline dair defter. Hicri: 1208 / Milâdî: 1793.
BOA, İbnül Emin Hariciye Vesikaları. Nu.: 52.
BOA, Maliye’den Müdevver Defterleri (MAD). Nu.: 1269. Hotin kalesinin Dergah-ı Ali gediklilerinden Ali Ağa marifeti ile tamiri esnasında bazı mahallerinde yapılan masrafların cins ve mikdarlarını ihtiva eden defterdir. Hicri: 1182 / Milâdî: 1768.
BOA, MAD. Nu.:1619. Hotin kalesinin tamiri için İstanbul’dan irsali ferman olunan neccar, taşçı, kaldırımcı, demirci, taşkıncı, madenci, suyolcu, bıçakçı, duvarcı ve diğer bazı sanatkarlarla sair amelelerin adların ücretleri ve mikdarlarını ihtiva eden defter. Hicri: 1128 / Milâdî: 1715.
BOA, MAD. Nu.: 1940. Hotin kalesinin imara lüzum hasıl olan bazı mahallerinin ferman ile bina emini tayin olunan dergah-ı ali müteferrikalarından Ali ağa marifeti ile yapılan masraflarıyla alınan çeşitli tamirat malzemesi hakkında yapılan keşif Defterleridir. Hicri: 1177–1181 / Milâdî: 1763–1767.
BOA, Nâme-i Hümâyûn Defterleri (NHD). Nu.: 6/2. (Osmanlı üst düzey diplomatik merciinin Prut Antlaşması ile ilgili 3 Cemaziyelahir 1125 / 27 Haziran 1713 tarihli bir değerlendirmesi).
BOA, Nâme-î Hümâyûn Defterleri. Nu.: 6, Hüküm Nu.: 193. Hotin Kalesinin yapımı için iki bin tuğralı altın gönderildiği ve Rusya ile yapılan barışa riayet edilmesi hakkında Kırım Hanı Kaplan Giray’a yazılan Nâme-î Hümâyûn. Hicri: 1125 / Milâdî: 1713.
BOA, Nâme-î Hümâyûn Defterleri. Nu.: 6, Hüküm. Nu.: 187. Kendisine hilat ihsan olunması ve Hotin Kalesinin yeniden yapılmasmda Rumeli Valisi Abdi Paşa’ya yardım etmesi hakkında Kırım Hanı Kaplan Giray Han’a yazılan Nâme-î Hümâyûn. Hicri: 1125 / Milâdî: 1713.
Jones, Adrian. An Empress and a Grand Vizier: Catherine, Baltacı Mehmed and the Battle of the Prut, 1711 // Omelyan Pritsak Armağanı (A Tribute to Omeljan Pritsak) / Ed. Prof. Dr. Mehmet Alpargu, Doç. Dr. Yücel Öztürk. Sakarya Üniversitesi Yayını. Nu. 51 (Türkiye). Temmuz, 2007.
Kantemir, Dimitri. Osmanlı İmparatorluğu’nun Yükseliş ve Çöküş Tarihi (“Incrementa atque decrementa Aulae Othomanicae”). 2. Cilt 2. Bası. İstanbul, 1998.
Öztuna, Yılmaz. Büyük Osmanlı Tarihi. 10 Ciltli. Dördüncü Cild. İsnanbul, 1994.
Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri sözlüğü. Cilt, I. İstanbul, 1993.
Parmaksızoğlu, İsmet. Cilt II. Fasikül I. Milli Eğetim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulunun 3 aralık 1964 tarih ve 264 sayılı karariyle bastırılması uyğun görülmüş. İstanbul, 1966.
Parmaksızoğlu, İsmet. Prut seferi // Türk Ansiklopedіsi. Cilt, XXVII. Ankara, 1978.
Silahdar, Fındıklılı Mehmed Ağa. Nusretname. IV. Sadeleştiren.
Yalçınkaya, Alaaddin Mehmet. The Ottoman Empire and Europe in the Wake of the Second Half of the Eighteenth Century // Ottoman Empire and European Theatre. Vol. I: The Age of W. A. Mozart and Sultan Selim III (1756–1808) / Edited by: Michael Hüttler, H. E. Weidinger. Wien, 2013.
Yalçınkaya, M. Alaaddin. XVIII. Yüzyıl: İslahat, Değişim ve Diplomasi Dönemi (1703–1789). Cilt 7. Ankara, 2002.
REFERENCES
Andreyev A. R. (1997), Istoriya Kryma: kratkoye opisaniye proshlogo Krymskogo poluostrova, Moscow. (In Russian).
Antonovich Vladimir (1867), “Soderzhanie aktov ob okolichnoy shlyakhte”, in Arkhiv Yugo-Zapadnoy Rossii, izdavayemyy Vremennoyu komissiyeyu dlya razbora drevnikh aktov, visochayshe uchrezhdennoyu pri Kiyevskom, Podol’skom i Volynskom general-gubernatore. Chast’ chetvertaya. Akty o proiskhozhdenii shlyakhetskikh rodov v Yugo-Zapadnoy Rossii, Vol.I, Kyiv. (In Russian).
Dobrzhans'kyy O., Makar Yu., Masan O. (2002), Khotynshchyna: istorychnyy narys, Chernivtsi. (In Ukrainian).
Novichev A. D. (1965), Turtsiya: kratkaya istoriya, Moscow. (In Russian).
Ohloblyn Oleksandr (2001), Het'man Ivan Mazepa ta yoho doba, Ed. by Lyubomyr Vynar, Compl. by Ihor Hyrych, Alla Atamanenko. 2-nd edition, New York, Kyiv, Lviv, Paris, Toronto. (In Ukrainian).
Pritsak Omelyan (1992), “Odyn chy dva dohovory Pylypa Orlyka z Turechchynoyu na pochatku druhoho desyatylittya visimnadtsyatoho stolittya?”, Ukrayins'kyy arkheohrafichnyy shchorichnyk, Issue I, Kyiv. (In Ukrainian).
Sereda A. (2009), Silistrenko-Ochakovskiyat eyalet prez XVIII – nach. na XIX v.: Administrativno-teritorialno ustroystvo, selishcha i naseleniye v Severozapadnoto Prichenemoriye, Sofia. (In Russian).
Turanly F. G. (2012), ““Ukrayins'ke pytannya” v Karlovets'komu dohovori (1699 r.): turets'ka retrospektsiya”, Shìdnij svìt, No. 3. (In Ukrainian).
Turanly F., Istoriya Khotyna za danymy turets'kykh dzherel, Rol' natsiy i narodiv u formuvanni istoryko-kul'turnoyi spadshchyny Khotynshchyny. Materialy Mizhnarodnoyi naukovoyi konferentsiyi, Chernivtsi, 2003. (In Ukrainian).
Finkel’ K. (2010), Istoriya Osmanskoy imperii: Videniye Osmana, Transl. from English, Moscow. (In Russian).
Chelebi, Evliya (1961), Kniga Puteshestviya. Izvlecheniya iz sochineniya turetskogo puteshestvennika XVII veka, Perevod i kommentarii, Issue I. Zemli Moldavii i Ukrainy, Moscow. (In Russian).
Yavornyts'kyy D. I. (1992), Istoriya zaporoz'kykh kozakiv, Transl. from Rus., Vol. 3, Lviv. (In Ukrainian).
BOA, Bab-ı Defteri Başmuhasebe Kalemi Defterleri (D. BŞM. BNE). Nu.: 15895. Hotin kalesinin tamire muhtaç kısımları hakkında Hotin kadısı Mehmet Efendi tarafından hazırlanan keşif Defterleri. Hicri: 1166 / Milâdî: 1752. (In Turkish).
BOA, Cevdet Tasnifi Hariciye Vesikaları. Nu.: 3851. Hicrî: 1134, 25 Şaban / Milâdî: 1722, 10 Haziran. (In Turkish).
BOA, Cevdet Tasnifi Hariciye Vesikaları. Nu.: 3886. Hicrî: 1147, 24 Muharrem / Milâdî: 1734, 26 Haziran. (In Turkish).
BOA, D. BŞM. BNE. Nu.: 15918. Hotin Kalesi’nin tamire muhtaç mahallerinin keşfini, amele, neccaran ücretlerim satın alınan kereste, mühimmat vesairenin masrafının gösterir defter. Hicri: 1166 / Milâdî: 1752. (In Turkish).
BOA, D. BŞM. BNE. Nu.: 15959. Hotin Kalesinde tamire muhtaç olan bina ve yerlerin tamir ve tecdidi ile ertesi yıla bakiye kalan tamire muhtaç mahallerin masraf Defterleri. Hicri: 1179 / Milâdî: 1765. (In Turkish).
BOA, D. BŞM. BNE. Nu.: 16001. Hotin Kalesinin tamiri gereken mahallerinin keşf Defterleri. Hicri: 1191 / Milâdî: 1777. (In Turkish).
BOA, D. BŞM. BNE. Nu.: 16012. Hotin Kalesindeki bazı mahallerin tamiri için yapılan keşif ve masraf Defterleri. Hicri: 1194–1196 / Milâdî: 1780–1782. (In Turkish).
BOA, D. BŞM. BNE. Nu.: 16014. Hotin Kalesinin tamir ve inşasında çalışan amelelerin yevmiyeleriyle satın alınan ham demir kereste gibi malzeme için verilen meblağı gösterir defter. Hicri: 1194–1196 / Milâdî: 1780–1782. (In Turkish).
BOA, D. BŞM. BNE. Nu.: 16485. Hotin Kalesinin tamir ve inşası gereken mahallerin keşif ve muayenesini gösterir defter. Hicri: 1192 / Milâdî: 1778. (In Turkish).
BOA, D. BŞM. BNE. Nu.: 16502. Hotin Kalesindeki yeniçeri kışlakları su kuyusu ile sair mahallerin tamir ve inşası ile ilgili kayıtları havi defter. Tarihsiz. (In Turkish).
BOA, Hatt-ı Hümâyûn. Nu.: 9807. Hotin Defterdarı ve Bina Emini Osman Ağa’nın Hotin Kalesi’nin tamiri için yapıp gönderdiği resmin arzolunduğuna dair. Hicri: 1210 / Milâdî: 1795. (In Turkish).
BOA, Hatt-ı Hümâyûn. Nu.: 56666. Hotin Kalesi Bina Emini Osman Efendi tarafından inşa ve tamir olunan binalar dışında tamire muhtaç olan mahallerin keşif bedeline dair defter. Hicri: 1208 / Milâdî: 1793. (In Turkish).
BOA, İbnül Emin Hariciye Vesikaları. Nu.: 52. (In Turkish).
BOA, Maliye’den Müdevver Defterleri (MAD). Nu.: 1269. Hotin kalesinin Dergah-ı Ali gediklilerinden Ali Ağa marifeti ile tamiri esnasında bazı mahallerinde yapılan masrafların cins ve mikdarlarını ihtiva eden defterdir. Hicri: 1182 / Milâdî: 1768. (In Turkish).
BOA, MAD. Nu.:1619. Hotin kalesinin tamiri için İstanbul’dan irsali ferman olunan neccar, taşçı, kaldırımcı, demirci, taşkıncı, madenci, suyolcu, bıçakçı, duvarcı ve diğer bazı sanatkarlarla sair amelelerin adların ücretleri ve mikdarlarını ihtiva eden defter. Hicri: 1128 / Milâdî: 1715. (In Turkish).
BOA, MAD. Nu.: 1940. Hotin kalesinin imara lüzum hasıl olan bazı mahallerinin ferman ile bina emini tayin olunan dergah-ı ali müteferrikalarından Ali ağa marifeti ile yapılan masraflarıyla alınan çeşitli tamirat malzemesi hakkında yapılan keşif Defterleridir. Hicri: 1177–1181 / Milâdî: 1763–1767. (In Turkish).
BOA, Nâme-i Hümâyûn Defterleri (NHD). Nu.: 6/2. (Osmanlı üst düzey diplomatik merciinin Prut Antlaşması ile ilgili 3 Cemaziyelahir 1125 / 27 Haziran 1713 tarihli bir değerlendirmesi). (In Turkish).
BOA, Nâme-î Hümâyûn Defterleri. Nu.: 6, Hüküm Nu.: 193. Hotin Kalesinin yapımı için iki bin tuğralı altın gönderildiği ve Rusya ile yapılan barışa riayet edilmesi hakkında Kırım Hanı Kaplan Giray’a yazılan Nâme-î Hümâyûn. Hicri: 1125 / Milâdî: 1713. (In Turkish).
BOA, Nâme-î Hümâyûn Defterleri. Nu.: 6, Hüküm. Nu.: 187. Kendisine hilat ihsan olunması ve Hotin Kalesinin yeniden yapılmasmda Rumeli Valisi Abdi Paşa’ya yardım etmesi hakkında Kırım Hanı Kaplan Giray Han’a yazılan Nâme-î Hümâyûn. Hicri: 1125 / Milâdî: 1713. (In Turkish).
Jones Adrian (2007), “An Empress and a Grand Vizier: Catherine, Baltacı Mehmed and the Battle of the Prut, 1711”, in Omelyan Pritsak Armağanı (A Tribute to Omeljan Pritsak), Ed. Prof. Dr. Mehmet Alpargu, Doç. Dr. Yücel Öztürk, Sakarya Üniversitesi Yayını, No. 51 (Türkiye), Temmuz.
Kantemir Dimitri (1998), Osmanlı İmparatorluğu’nun Yükseliş ve Çöküş Tarihi (“Incrementa atque decrementa Aulae Othomanicae”), 2, Cilt 2, Bası, Istanbul. (In Turkish).
Öztuna Yılmaz (1994), Büyük Osmanlı Tarihi, 10 Ciltli, Dördüncü Cild, Istanbul. (In Turkish).
Pakalın Mehmet Zeki (1993), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri sözlüğü, Cilt I, Istanbul. (In Turkish).
Parmaksızoğlu İsmet (1966), Cilt II, Fasikül I, Milli Eğetim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulunun 3 aralık 1964 tarih ve 264 sayılı karariyle bastırılması uyğun görülmüş, Istanbul. (In Turkish).
Parmaksızoğlu İsmet (1978), “Prut seferi”, in Türk Ansiklopedisi, Cilt XXVII, Ankara. (In Turkish).
Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, Nusretname, IV, Sadeleştiren. (In Turkish).
Yalçınkaya Alaaddin Mehmet (2013), “The Ottoman Empire and Europe in the Wake of the Second Half of the Eighteenth Century”, in Ottoman Empire and European Theatre. Vol. I: The Age of W. A. Mozart and Sultan Selim III (1756–1808), Edited by: Michael Hüttler, H. E. Weidinger, Wien.
Yalçınkaya M. Alaaddin (2002), XVIII. Yüzyıl: İslahat, Değişim ve Diplomasi Dönemi (1703–1789), Cilt 7, Ankara. (In Turkish).
Ця робота ліцензується відповідно до Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.